بررسی ملی شدن نفت توسط
رضا شاه
هدف انجام هر کاری یا شخصی است و یا اجتماعی. در هدف شخصی رابطه بین هدف
ومنافع حاصل از آن انحصاراً متوجه یک نفر یا یک گروه خاصی می باشد. اما در هدف
اجتماعی اثر بخشی هدف متعلق به فرد و اجتماع است.
برای موفقیت در هر دو هدف چه شخصی و یا اجتماعی، آگاهی برای به نتیجه رساندن
هدف، بررسی و تجزیه و تحلیل مشکلات
احتمالی که ممکن است در مسیر هدف به وجود آید، هم چنین جو بین المللی، امکانات مالی و خیلی موارد دیگر
لازم است پیش بینی شود. نادیده گرفتن این موارد امکان موفقیت هدف را مشکل می سازد
و یا بطور کلی هدف با شکست روبر می شود.
هدف از تحریر این نوشتار این است چون لغو قرارداد نفت ایران یا بقول معروف ملی
شدن نفت در دو مقطع زمان و به وسیله دو شخصیت، رضا شاه و محمد مصدق رهبری شده است.
لازم است بررسی شود کدام یک دنبال هدف شخصی و کدام دنبال هدف اجتماعی بوده و دست
آورد کدام ملی شدن در جهت منافع ایران بوده است.
داستان لغو قرار
داد دارسی یا ملی شدن نفت در زمان رضا
شاه
ماجرای لغو قرار داد دارسی و سیر وقایعی که به انعقاد قرار داد سال 1312 (
1933 ) و تمدید امتیاز دارسی انجامید از مهم ترین وقایع دوران سلطنت رضا شاه است.
از سال 1306 خورشیدی برابر با 1927 میلادی در آمد سالانه ایران از نفت کاهش یافت.
لذا تیمور تاش وزیر دربار از طرف رضا شاه مأمور مذاکره با شرکت نفت انگلیس و ایران
شد. لازم به یاد آوری است پس از کشف نفت و امتیاز نامه دارسی شرکتی تشکیل شد از
نمایندگان انگلیسی و ایرانی بنام ( شرکت نفت انگلیس و ایران که در ایران بهB.P معروف
شد ) لذا بررسی
بیلان عملیات شرکت نفت انگلیس و ایران طی این سال ها تصویر روشن تری از میزان
اجحاف شرکت نفت به دست آمد. بهانه های شرکت نفت
در تقلیل سهم ایران قابل قبول و قانع کننده نبود لذا بدستور رضا شاه دولت
از دریافت وجه نا چیزی که شرکت نفت بابت حق الامتیاز سال 1310 (1933 ) پیشنهاد می
کرد خود داری نمود و بدنبال آن دولت ایران رسماً لغو امتیاز دارسی را اعلام داشت.
درباره چگونگی لغو امتیاز نامه دارسی و پی آمد های آن طبق معمول از قول کسانی
که دست اندر کار این ماجرا بودند، تعریف ها و یا بهتر است بگوئیم داستان های
مختلفی نقل شده است. حاصل همه آن ها این
است که حدود دو سال تیمور تاش در حال مذاکره با مقامات انگلیسی بود و در ضمن نیم
نگاهی هم به مسکو داشته است حتی یک بار در مراجعت از لندن به تهران چند روزی در
مسکو توقف داشته و شایع است کیف مدارک و پرونده او در مسکو مفقود می شود.
رضا شاه از کندی پیشرفت کار در مذاکرات نفت ناراحت شده، ششم آذر ماه 1311 به
هیئت دولت می رود
و تیمور تاش هم پرونده
نفت را که طی دو
سال به نتیجه ای نرسیده
بود می آورد. رضا
شاه رو به نخست وزیر ( مخبرالسلطنه هدایت ) می کند و می پرسد
کار این پرونده نفت به کجا رسیده است، تا دیروز عذرتان این بود که برای تعین تکلیف
قضیه، بهتر است دست نگاه داشت. لذا بیش از این احتیاجی نیست و قاطعانه به وزرا دستور
می دهد بنشینند و ترتیب لغو امتیاز نامه دارسی را بدهند. لذا تصمیم دولت ایران
درباره لغو امتیاز نامه دارسی روز 27
نوامبر 1932 برابر با 1311 خورشیدی
به نماینده شرکت نفت انگلیس و ایران در تهران ابلاغ شد و بدین ترتیب نفت ایران ملی
گردید.
بعد از این ماجرا سفیر انگلیس در ایران یاداشتی به وزیر خارجه ایران فرستاد و
یاد آور شد که دولت ایران حق لغو یک جانبه
قرارداد دارسی را نداشته و چنین عملی نقض حقوق بیت المللی است و مستقیماً علیه یک
شرکت انگلیسی است. که دولت انگلیس ملزم به حمایت از آن است. به هر حال از طریق
دیپلماسی نتیجه ای حاصل نمی شود لذا انگلیس روز چهاردهم دسامبر 1932 میلادی از
جامعه ملل که بعداً تغیر نام به سازمان
ملل متحد امروز داد و من معتقدم نام واقعی آن
سازمان دول متحد است نه ملل متحد. تقاضای رسیدگی کرد و جامعه ملل اختلاف
بین انگلیس و ایران را در دستور کار خود قرار داد. جریان اقداماتی که از آن تاریخ
تا عقد قرارداد 1933 یا امتیاز نامه جدید شرکت نفت انگلیس و ایران مفصل و شرح و
بسط آن خسته کننده است آن چه مورد توجه است این است که از طرف دولت ایران آقایان
حسین علاء و علی اکبر داور به جامعه ملل رفتند و حاصل اقدامات آن ها این شد که با
وساطت و توصیه هائی مذاکرات مستقیم با شرایط و موافق منافع ایران امتیاز جدیدی
البته برای بقیه مدت امتیاز سابق که 32 سال بود بدهند. و با این شرط که اگر توافقی
حاصل نشد به جامعه ملل برگردند و داوری بخواهند.
مذاکرات در تهران با حضور چهار نفر علی اکبر داور وزیر دادگستری، حسن تقی زاده
وزیر مالیه ( وزیر دارائی )، محمد علی فروغی ( ذکاءالملک ) وزیر امور خارجه و حسین
علاء رئیس بانک ملی جریان یافت.
پس از چند هفته مذاکره بحث بر سر مدت قرار داد جدید به میان آمد. نمایندگان
شرکت نفت انگلیس خواهان 60 سال بودند. ولی چهار نفر نمایندگان ایران برای 32 سال
بقیه قرار داد دارسی بودند. نمایندگان شرکت نفت انگلیس در منظور خود پا فشاری و
تهدید قطع مذاکرات و ترک فوری از ایران کردند. این پیش آمد بی اندازه و فوق تصور
درد آور بود ولی در آن لحظه اندیشه به مملکت و عواقب حمله نظامی وجنگ مد نظر بود.
زیرا بیرون آمدن از مخمصه ای که به ظاهر بن بست می نمود آسان نبود و افزایش مدت
امتیاز برای 32 سال بیشتر اهمیت زیادی نداشت. حسن تقی زاده معتقد بود با قدری گذشت
طرح جدید بمراتب از امتیاز نامه دارسی بهتر بود.
بررسی مزایای قرار داد زمان رضا شاه
بر قرار داد دارسی
1 - در امتیاز نامه دارسی که در سال 1901 منعقد شده بود هیچ ماده ای وجود
نداشت که شرکت نفت انگلیس و ایران را ملزم به پرداخت مالیات کند. بر عکس در قرار
داد 1312 برابر با 1933 میلادی مبلغی که شرکت باید مالیات به پردازد صریحاً معین
شده بود.
2 – به
موجب قرار داد 1312 زمان رضا شاه، شرکت نفت ملزم به پرداخت مالیات بر در آمد می
گردد. در صورتی که در امتیاز نامه دارسی بحثی در مورد مالیات بر در آمد نشده بود،
زیرا قانون مالیات بر در آمد شرکت ها در ایران از سال 1309 خورشیدی وضع شد و پیش
از آن چون قانونی وجود نداشت شرکت نفت انگلیس خود را ملزم به پرداخت آن نمی دانست.
3 - در قرار داد 1312 زمان رضا شاه
قیمت هر تن نفت از 2 شلینگ به 4 شلینگ افزایش یافت یعنی دو برابر شد.
4 – در
قرار داد دارسی حوزه عملیات اکتشاف نفت تمام ایران بجز پنج استان شمالی بود. ولی
در قرار داد جدید زمان رضا شاه حوزه عملیات نفت فقط به صد هزار مایل برابر با یک
صد و شصت هزار کیلو متر مربع محدود گردید.
5 –
یکی از مواردی که واقعاً رضا شاه را آزرده خاطر کرده بود عدم کنترول مسئولان ایران
در حسابرسی دفاتر شرکت نفت بود. حتی علی اکبر داور یکی از مواردی که در شکایت نامه
خود به سفیر انگلیس اشاره کرده بود نبودن امکان دسترسی حسابرسان ایران بر دفاتر
شرکت نفت بود. لذا رضا شاه با یک مدیریت صحیح جلوی این کم کاری که بهتر است بگوئیم
جلوی تقلب شرکت نفت را گرفت، بدین نحو که مبنای محاسبه فروش نفت را بر هر تن که در
بندر بار کشتی های نفت کش که اندازه آن ها معلوم بود محاسبه می گردید که پس از آن اصطلاح هر تن در
بندر متداول شد.
6 –
ملی کردن نفت که در سال 1312 ( 1933 ) توسط رضا شاه انجام شد به ماده دهم امتیاز دارسی توجه مخصوص شده و در امتیاز جدید
منظور شده بود که برای ایران در آمد بسیار زیادی بود. ماده دهم می گوید. در آمدی
که شرکت نفت انگلیس از فروش نفت ایران بدست می آورد، و با آن در آمد در سایر کشور
ها به اکتشاف و استخراج نفت می پردازد و نفت بدست آمده را فروخته از سودی که می
برد 16 در صد آن متعلق به ایران است. با حسابی بسیار ساده متوجه می شویم در آمد
ایران از این راه اگر از در آمد نفت خود بیشتر نباشد کمتر نیست. این در آمد سرشار
و خدمت بزرگ به ایران توسط رضا شاه و همکاری افراد میهن پرستی مانند علی اکبر
داور، حسن تقی زاده، محمد علی فروغی و حسین علاء تنظیم و به امضا رسید.
اشارات لازم:
1 –
زیرکی و بصیرت رضا شاه این بود ضمن این که در تلاش بود در آمد ایران را از نفت
زیاد کند که کرد ولی هرگز اجازه نداد به قول معروف مرغی که روزی یک تخم طلا می
گذاشت ( یعنی استخراج نفت ) در اثر جهالت
و به طمع دست یافتن به تخم مرغ های بیشتر منبع اصلی، به دست صاحبش کشته شود.
2 –
افرادی که در ملی کردن نفت در سال 1312 ( 1933 ) مسئولیت داشتند در دفاع از حقوق
ایران به مراتب چه از نظر تحصیلات و چه از نظر بصیرت و تجربه و صداقت در گفتار و
عمل از محمد مصدق بالاتر بودند.
3 –
ملی کردن نفت در زمان رضا شاه در محیطی کاملاً آرام و بدون هوچی گری و زنده باد و
مرده باد انجام شد و پالایشگاه نفت در آبادان دایر و کار گران و کارمندان در
پالایشگاه مشغول بودند و از همه مهم تر این بود.
هیچ یک از مقامات مسئول هرگز فکر استفاده از وجود کار گران و کارمندان برای
مقاصد شخصی را در مغز خود طراحی نمی کردند که با بر پا کردن تظاهرات کشور را به
آشوب و بی نظمی بکشند. افزون بر این ها مسئولان برای کسب وجاهت ملی غوغای نفت به
پا نکردند فقط یک هدف داشتند حفظ منافع ایران.
4 –
امضا کنندگان قرارداد 1312 ( 1933 ) هر آنچه در قلمرو دانش و تجربه اندوخته بودند
برای بهبود وضع اجتماعی و اقتصادی ایران در اختیار دولت های وقت قرار دادند و در
کار های اجرائی هر یک از این چهار نفر کار کشته تر از محمد مصدق بودند. بهترین
دلیل حضور علی اکبر داور و حسین علاء در جامعه ملل و دفاع از حقوق ایران بود که
مسیر مذاکرات را بطریقی قرار دادند که اگر هیئت ایران و نمایندگان انگلستان به
توافق نرسیدند به جامعه ملل بر گردند و داوری بخواهند به عبارت دیگر در مذاکرات را
باز گذاشتند.
5 –
تمام مذاکرات در مورد نفت توسط هیئت چهار نفره انجام می شد و تماام اسناد و مدارک
آن در بایگانی های مربوط موجود و قابل دسترس بود.
6 –
قرارداد 1312 ( 1933 ) می گوید در آخر مدت امتیاز کلیه دارائی متعلق به دولت ایران
است و در مورد حوزه عملیات اکتشاف هم قبلاً بحث شد که از تمام ایران به یک صد هزار
مایل برابر با یکصد و شصت هزار کیلومتر تقلیل یافت.
7 –
یکی دیگر از امتیازات قرار داد زمان رضا شاه مدت اکتشافات است که 5 سال تعین شد نه
تا هر وقت که شرکت نفت انگلیس می خواست. لذا شرکت ناگزیر بود در طول مدت 5 سال
حوزه نفتی مورد بهره برداری خود را اعلام کند.
این قرارداد با این مزایا مورد حمله شدید محمد مصدق در همه جا بخصوص در شورای
امنیت سازمان ملل متحد و بلند گو های او مانند حسین مکی، حائری زاده، کاظم حسیبی،
الهیار صالح، احمد متین دفتری، حسین فاطمی، دکتر علی شایگان و صد البته بلند گو
های اتحاد جماهیر شوروی ( حزب توده ایران ) قرار گرفت.
8 –
رضا شاه و چهار نفر مسئول تنظیم قرار داد
1312 به خوبی آگاه بودند چنان چه در مورد مدت قرار داد با نمایندگان شرکت نفت
انگلیس به توافق نرسند آن ها تهدید کرده بودند ایران را ترک می کنند. این احتمال
وجود داشت دولت انگلستان که نفت جنوب یعنی
خوزستان به جانش بستگی داشت را از دست ندهد به ایران حمله کرده و جنوب ایران را
تصرف کند. رضا شاه می دانست روسیه شوروی هم به استناد قرار داد 1921 تمام نواحی
شمال ایران حتی تهران که پایتخت بود را اشغال خواهد کرد به همین دلیل در مورد مدت
قرار داد 1312 به جای 30 سال با 60 سال که مورد رضایت نمایندگان شرکت نفت انگلیس
بود با قدری گذشت که آن هم زیاد مهم نبود موافقت کرد. این تدبیر به جای رضا شاه
مرا به یاد گفته یکی از فلاسفه انداخت که می گوید.
رهبر آن نیست که
احساسات مردم را بر
انگیزد
رهبر آن است
که عا قبت کا ر
را بیا ندیشد
رضا شاه عاقبت کار را اندیشید و با قدری گذشت ایران را از خطر بزرگی نجات داد.
لذا با توجه به مطالب یاد شده اقدامات ملی کردن نفت در زمان رضا شاه هدف اجتماعی
داشت که منافع آن شامل ملت ایران گردید و رضا شاه نه تنها منافعی نبرد بلکه مورد
حسادت عده زیادی از روسوفیل ها و انگلوفیل ها و افراد هزار فامیل مصدق قرار گرفت.
بحث ملی شدن نفت در زمان مصدق در
آینده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت. پایان
